Trillen van opwinding bij de gedachte aan Rusland Interview Universiteitskrant, 12.10.2005 Ralph Aarnout

Door de jaren heen is Rusland in de literatuur verbeeld als mooie jonge vrouw, zo laat slaviste Ellen Rutten in haar proefschrift zien.

Een btje tricky was het wel, geeft ze toe. Ze deed promotieonderzoek naar een volle eeuw Russische literatuurgeschiedenis. En Russen hebben nogal de neiging dikke pillen te schrijven, dus zat ze veel met haar neus in de boeken. Pas na flink wanhopen kwam ze erachter dat haar onderzoek best hanteerbaar was. Nee, ik geloof niet dat ik overambitieus ben geweest.
Rusland als begeerlijke jonge vrouw, dat is in het kort waar slaviste Ellen Rutten (1975) vandaag, 13 oktober, op promoveert. Aan het eind van de negentiende eeuw gingen Russische intellectuelen zichzelf omschrijven als de ideale minnaar van de mooie jonge vrouw Rusland. Maar de liefde moest geestelijk blijven, want de bruid werd gevangen gehouden door een boze echtgenoot: de staat. De beeldspraak werd veelvuldig gebruikt in het publieke debat, verwierf een plaats in de literatuur en raakte gevestigd. De tsaren gingen, de Sovjettijd kwam en ging en altijd bleef het beeld bestaan.
Het begon met een opmerking van haar docent en latere co-promotor Sander Brouwer, dat Rusland in sommige negentiende-eeuwse romans werd opgevoerd als begeerlijke jonge vrouw. Slavisten in en buiten Rusland hadden er wel op gewezen dat de beeldspraak vaker werd gebruikt maar een integrale blik ontbrak. Rutten: Je hoort mensen altijd over moedertje Rusland, het clich van de mollige moeke, de matroesjka-poppetjes. Die andere dimensie van Rusland als vrouw wordt nogal veronachtzaamd.
Was ze aanvankelijk naef verrast als ze de beeldspraak ergens tegenkwam, na verloop van tijd werd het Rutten duidelijk hoe vaak de metafoor gebruikt werd. Tot vervelens toe, bijna. In haar proefschrift, Unattainable bride Russia, ontrafelt Rutten het veranderingsproces dat de metafoor in honderd jaar doormaakte. De symbolistische dichter Blok hoefde maar aan zijn geliefde te denken, of hij begon te trillen van onmacht en opwinding. In de Sovjettijd zag de boze echtgenoot er streng op toe dat niemand met zijn vrouw dweepte, en werd de metafoor amper gebruikt. Maar vanaf de perestroika was hij weer helemaal terug. Nu niet meer romantisch en idealistisch als in de tijd van Blok, maar cynisch, ironisch. Rutten: Men was huiverig geworden voor nationalisme en men was gaan twijfelen aan de mogelijkheid om emoties onder woorden te brengen. Auteurs gingen spelletjes spelen met de metafoor, gingen hem bespotten en parodiren. De bruid werd niet langer vanuit de verte aanbeden, maar bruut vastgegrepen en verkracht. Rutten: Het is tamelijk onsmakelijk wat je leest in sommige postmodernistische, soms half pornografische romans.
Veel postmodernistische auteurs beweerden dat ze slechts speelden met een metafoor die hen in wezen koud liet. Maar dat standpunt heeft ze in haar onderzoek ontmaskerd, meent Rutten. Het is geen spelletje met een willekeurige beeldspraak. Auteurs als Sorokin en Erofeev gebruiken het beeld te vaak om dat nog met voldoende geloofwaardigheid te kunnen zeggen. De metafoor speelt een centrale rol in hun werk.
Vandaag de dag wordt de metafoor weer meer in zijn oorspronkelijke betekenis gebruikt, ontdekte Rutten. De ironie en het postmodernistische spel blijven intact, maar dichters gaan weer geloven dat het beeld van Rusland als begeerlijke jonge vrouw de lezer kan ontroeren, rken. Rutten constateerde het met enige opluchting. Ik beschouw het als een soort happy end in mijn onderzoek.